Biuletyn Informacji Publicznej

Katalog kierowniczych stanowisk partyjnych i państwowych PRL art. 52a pkt. 8 ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (Dz.U.2023.102 t.j.)

Biuro Lustracyjne przyjęło zasadę, iż w pierwszej kolejności umieszczeni zostaną członkowie władz centralnych PPR oraz PZPR, a także pierwsi sekretarze komitetów wojewódzkich tych partii. Mimo szerokiego wykorzystania dostępnych publikacji (np. T. Mołdawa Ludzie władzy 1944-1991, W-wa 1991, W. Janowski, A. Kochański Informator o strukturze i obsadzie personalnej centralnego aparatu PZPR 1948-1990 pod redakcją K. Persaka, W-wa 2000, Informator. Skład centralnych władz PPR. I sekretarze komitetów wojewódzkich, zjazdy, posiedzenia plenarne Komitetu Centralnego ,wspólne posiedzenia KC PPR i CKW PPS 1944-1948 opracował J. Jakubowski, W-wa 1970)  nie można wykluczyć, że niektóre osoby piastujące wyżej wymienione stanowiska, nie zostały uwzględnione.

Pracę nad tym katalogiem prowadzone są przede wszystkim w archiwach państwowych. We wpisie podaje się krótki przebieg kariery partyjnej. Należy zaznaczyć, iż celem katalogu nie jest opracowanie naukowych biogramów wymienionych w nim działaczy, a więc jest oczywiste, że odbiorca pragnący uzyskać więcej wiedzy o niektórych, zwłaszcza bardziej znanych działaczach, jak Bolesław Bierut, Władysław Gomułka, musi sięgnąć do monografii naukowych.

Słowniczek niektórych pojęć używanych w tym katalogu:

• Aktyw – grupa członków partii politycznej lub organizacji społecznej, aktywnie uczestniczących w jej działalności.

• Aparat partyjny – ogół zorganizowanych hierarchicznie podmiotów powołanych do realizacji zadań partii. Potocznie: pozbawiona oblicza, uprzywilejowana i wszechwładna partyjna biurokracja.

• Aparatczyk – etatowy funkcjonariusz partyjny, członek aparatu partyjnego, najczęściej kojarzony z PZPR.

• Biuro Organizacyjne KC – istniało w latach 1948-1954, wyłaniane przez KC PPR następnie PZPR, do kierowania pracą organizacyjną partii. 

• Biuro Polityczne – organ partii wybierany przez Komitet Centralny do kierowania jego pracą w okresie między posiedzeniami plenarnymi. BP miało prawo podejmować uchwały wiążące dla całej partii. Podejmowało decyzje zapewniające realizację uchwał Komitetu Centralnego, określało kompetencje, uprawnienia, zakres pracy  oraz kontrolowało pracę Sekretarzy i członków Sekretariatu KC. W PPR BP miało za zadanie kierowanie pracą polityczną.

• Centralna Komisja Kontroli Partyjnej – powoływana przez KC PZPR, czuwała nad czystością szeregów partyjnych i obliczem ideologicznym członków partii. Wyciągała konsekwencje, pociągała do odpowiedzialności partyjnej członków łamiących dyscyplinę, etykę oraz statut  i uchwały partyjne. Kontrolowała pracę organizacji partyjnych w terenie, rozpatrywała odwołania od decyzji niższych instancji w sprawach wykluczeń z partii i innych kar statutowych. Na niższych szczeblach hierarchii partyjnej działały właściwe im komisje kontroli partyjnej.

• Centralna Komisja Rewizyjna – powoływana przez KC PZPR kontrolowała działalność centralnych organów partyjnych pod kątem gospodarczym i finansowym. Do jej kompetencji należała też kontrola i ocena realizacji wniosków zgłaszanych przez instancje partyjne. Niższe szczeble organizacyjne były kontrolowane przez odpowiednie dla nich Komisja Rewizyjne.

• Centralna Komisja Kontrolno-Rewizyjna – powołana decyzją X Zjazdu PZPR w 1986 roku, łączyła kompetencje istniejących wcześniej Komisji Kontroli Partyjnej i Rewizyjnej. Analogicznie niższe instancje partyjne miały odpowiednie komisje o tych samych nazwach i kompetencjach.

• Centralizm demokratyczny – zasada funkcjonowania partii komunistycznej sformułowana przez W.I. Lenina, polegała na łączeniu niektórych form demokracji wewnątrzpartyjnej, takich jak swoboda dyskusji czy demokratyczna formuła wyboru władz, z elementami ścisłej dyscypliny: hierarchicznego podporządkowania niższych instancji partyjnych strukturom wyższego szczebla. W praktyce rola mechanizmów demokratycznych była czysto fasadowa. 

• Egzekutywa – organ władzy wykonawczej poszczególnych komitetów partyjnych, kierowała pracą partyjną między posiedzeniami plenarnymi, określała kompetencje i zakres obowiązków Sekretariatu (w KW). Egzekutywy funkcjonowały na wszystkich szczeblach od Komitetów Wojewódzkich w dół. Zróżnicowane były skład i liczebność egzekutyw w zależności od szczebla organizacji. Przykładowo w Komitecie Wojewódzkim w skład egzekutywy wchodzili: I sekretarz, sekretarze, komendant lub zastępca Komendanta Wojewódzkiego MO.

• Komitet Centralny – najwyższa instancja partyjna w okresie między zjazdami, kierująca całokształtem pracy partyjnej. KC reprezentował partię na zewnątrz, przez powoływane przez siebie organy oraz aparat zarządzał i nadzorował kadry, majątek i finanse partii. Mianował redakcje centralnych partyjnych organów prasowych. Powoływał Biuro Polityczne - Sekretariat partii, Centralną Komisję Kontroli Partyjnej, Centralną Komisję Rewizyjną, a  po X Zjeździe Centralną Komisję Kontrolno-Rewizyjną. Niższymi organizacjami partyjnymi w terenie kierowały odpowiednie dla nich komitety  partyjne czyli w województwach Komitety Wojewódzkie, powiatach Komitety Powiatowe itd.

• Komitet Środowiskowy – organizacja partyjna koordynująca prace komitetów partyjnych działających w przedsiębiorstwach i instytucjach o podobnym profilu branżowym np. KŚ Pracowników Oświaty. KŚ tworzono od 1969 roku.

• Komitet Uczelniany – organizacja partyjna tworzona przez członków partii zatrudnionych na wyższych uczelniach.

• Komitet Zakładowy  - organizacja partyjna tworzona z członków partii zatrudnionych w przedsiębiorstwach, urzędach i zakładach naukowych. Wielkość i struktura KZ uzależniona była od liczby pracowników. Komitetami Zakładowymi były też Komitety Uczelniane czy Komitety Fabryczne.

• Konferencja Partyjna PPR – stanowiła najwyższy organ władzy dla organizacji partyjnych wojewódzkich, powiatowych, miejskich i dzielnicowych

• Konferencja Sprawozdawczo-Wyborcza – zwierzchnia władza wojewódzkiej, powiatowej, miejskiej, dzielnicowej organizacji partyjnej. Konferencję zwoływał KW (w szczególnych przypadkach KC) po upływie kadencji władz. Na konferencji zatwierdzano sprawozdania ustępujących władz oraz dokonywano wyboru I sekretarza (od 1975r.) KW, KP, KM, KD, komisji rewizyjnej i kontroli partyjnej. Oprócz Konferencji Sprawozdawczo-Wyborczych odbywały się też konferencje przedwyborcze (związane z wyborami do Sejmu i rad narodowych) i przedzjazdowe.

• Krajowa Konferencja Partyjna PPR – była zwoływana przez KC doraźnie w celu omówienia aktualnych zagadnień polityki partii.

• Nomenklatura – pojęciem tym określano wykaz stanowisk na, których objęcie musiała wyrazić zgodę odpowiednia instancja PZPR. W innym znaczeniu grupa ludzi piastujących stanowiska objęte nomenklaturą.

• Plenum – czyli posiedzenie członków i zastępców członków komitetów partyjnych (KC, KW, KP) odbywające się, w różnych odstępach czasu, w zależności od  szczebla. Podczas obrad plenarnych KC przyjmowano cele i zadania stojące przed partią ustalano liczbę i skład członków komisji. Na posiedzeniach w KW wybierano Egzekutywę i I sekretarza KW, nadto zatwierdzano plany pracy i regulaminy Egzekutywy.

• Podstawowa Organizacja Partyjna – najmniejsze ogniwo organizacyjne PZPR. Każdy członek i kandydat miał obowiązek należenia do jednej z organizacji podstawowej. POP tworzone były w oparciu o zasadę terytorialno-produkcyjną, przy minimalnym wymogu 5 członków. W PPR odpowiednikiem POP było Koło partyjne.

• Polska Partia Robotnicza – działająca w latach 1942–1948 poprzedniczka PZPR. Powołana decyzją J. Stalina tworzona przez organa bezpieczeństwa ZSRR, oficjalnie niekomunistyczna i niezależna  od Kominternu. Odpowiedzialna za podporządkowanie Polski ZSRR. Według statutu partii z 1946 roku PPR to: czołowy oddział polskiej klasy robotniczej i narodu polskiego.

• Polska Zjednoczona Partia Robotnicza – polityczna siła kierownicza Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Jako partia marksistowsko-leninowska opierała się na zasadach centralizmu demokratycznego. PZPR jako nadrzędny cel stawiała sobie zbudowanie w Polsce ustroju socjalistycznego a następnie komunistycznego. Powstała w 1948 roku z połączenia Polskiej Partii Socjalistycznej z Polską Partią Robotniczą. PZPR zakończyła działalność po XI Zjeździe odbytym w styczniu 1990 roku.  

• Sekretariat – w KC kierował jego bieżącą działalnością głównie w dziedzinie organizowania kontroli, wykonania uchwał partii i doboru kadr.  W KC PPR Sekretariat był wyłaniany w celu kierowania bieżącą pracą partii. W KW Sekretariat kierował pracą aparatu politycznego, podejmował decyzje, które następnie były zatwierdzane przez Egzekutywę.

• I sekretarz KC – stał na czele KC, kierował jego pracami i reprezentował partię na zewnątrz. W myśl statutu wybierany przez Zjazd partii. W praktyce większość I sekretarzy KC wybierano na posiedzeniach plenarnych KC.

• Sekretarze – W Komitetach Wojewódzkich zastępowali I sekretarza KW, kierowali pracą partyjną w powierzonych im działach, organizowali i kontrolowali realizację uchwał KC oraz konferencji wojewódzkiej i komitetu. Sekretarze od zakresu czynności i podległych im działów zwani byli: Organizacyjnymi, Ekonomicznymi, Rolnymi, Propagandowymi. Analogicznie w KC sekretarze zastępowali I sekretarza i kierowali pracą partyjną w powierzonych im działach.

• Wojewódzki Ośrodek Kształcenia Ideologicznego – wydział w Komitecie Wojewódzkim odpowiedzialny za sprawy ideologiczne wśród członków PZPR z danego województwa. Ośrodki Kształcenia Ideologicznego działały również na niższych szczeblach  organizacji partyjnych.

• Zjazd (do 1954 roku Kongres) PZPR – był najwyższą władzą w partii, zwoływany przez KC. Zjazd rozpatrywał i zatwierdzał sprawozdania KC i innych centralnych organów partyjnych CKKP, CKR od 1986 r CKKR. Uchwalał lub zmieniał program i statut partii, wybierał I sekretarza KC. W Zjeździe brali udział delegaci organizacji partyjnych wybrani przez Konferencje przedzjazdowe. 

Chronologicznie zjazdy PPR, później PZPR odbyły się w następujących terminach:

- I Zjazd 6-13 grudnia 1945

- II Zjazd 14 grudnia 1948 – PPR podjęła uchwałę o połączeniu z PPS powstała Polska Zjednoczona Partia Robotnicza

- I Kongres Zjednoczeniowy 15-21 grudnia 1948

- II Zjazd 10-17 marca 1954

- III Zjazd 10-19 marca 1959

- IV Zjazd 15-20 czerwca 1964

- V Zjazd 11-16 listopada 1968

- VI Zjazd 6-11 grudnia 1971

- VII Zjazd 8-12 grudnia 1975

- VIII Zjazd 11-15 lutego 1980

- IX Zjazd nadzwyczajny 14-20 lipca 1981

- X Zjazd 29 czerwca- 3 lipca 1986

- XI Zjazd 27,29 stycznia 1990 – Polska Zjednoczona Partia Robotnicza podjęła uchwałę o samorozwiązaniu i zakończyła działalność.

Zjednoczone Stronnictwo Ludowe

• Główna Komisja Kontroli Stronnictwa ZSL – powoływana była przez Naczelny Komitet w ustalonej przez siebie liczbie. Do zadań GKKS należało czuwanie nad ideologiczną, moralną i organizacyjną dyscypliną członków, kontrola nad przestrzeganiem statutu stronnictwa, czuwanie nad właściwym stosowaniem kar dyscyplinarnych, w tym rozpatrywanie odwołań instancji niższych, przez władze terenowe. Główna Komisja Kontroli Stronnictwa na wniosek Wojewódzkich Komitetów powoływała Wojewódzkie Komisje Kontroli Stronnictwa.

• Główna Komisja Rewizyjna – kontrolowała działalność gospodarczo-finansową władz i aparatu wykonawczego ZSL oraz informowała o tym NK. Składała Kongresowi  wniosek o udzielenie skwitowania dla Naczelnego Komitetu.

• Główny Sąd Partyjny – organ Naczelnego Komitetu ZSL sprawował nadzór nad orzecznictwem Wojewódzkich Sądów Partyjnych.

• Gromadzki Komitet ZSL – najwyższa władza na terenie gromady, później gminy, w okresie pomiędzy zjazdami

• Koło ZSL – podstawowe ogniwo organizacyjne stronnictwa, liczące minimum 5 członków.

• Kongres ZSL – był najwyższą władzą stronnictwa, stanowili go delegaci wybrani przez wojewódzkie zjazdy delegatów ZSL.

Chronologiczny wykaz Kongresów Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego:

- I Kongres 27-29 listopada 1949 (Kongres Jedności Ruchu Ludowego)

- II Kongres 10-12 marca 1956

- III Kongres 27-30 listopada 1959

- IV Kongres 26-29 listopada 1964

- V Kongres 29-31 marca 1969

- VI Kongres 2-4 kwietnia 1973

- VII Kongres 19-21 stycznia 1976

- VIII Kongres 13-15 grudnia 1980

- IX Kongres 26-29 marca 1984

- X Kongres 21-24 marca 1988

- XI Kongres 26 listopada 1989 (Kongres Odrodzenia Ruchu Ludowego) zakończenie działalności Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego.

• Naczelny Komitet – w okresie między Kongresami władzą naczelną był Naczelny Komitet, kierował on całokształtem działalności politycznej i organizacyjnej ZSL. Ze swego składu NK powoływał Prezydium w składzie: prezes, wiceprezesi, sekretarze i członkowie. Prezydium powoływało Sekretariat NK, swój organ wykonawczy. Prezydium NK kierowało pracą ZSL, kontrolowało jego pracę, dbało o dobór i szkolenie kadr, gospodarowało funduszami i majątkiem ZSL.
  Niższe szczeble hierarchii partyjnej kierowane były przez odpowiednie Komitety ZSL.

• Zjednoczone Stronnictwo Ludowe – istniało w latach 1949-1989, było partią chłopów pracujących, wyrosłą z radykalnych tradycji ruchu ludowego. Jako stronnictwo sojusznicze PZPR było elementem ładu politycznego PRL.

Stronnictwo Demokratyczne

• Centralna Komisja Rewizyjna SD – jeden z trzech naczelnych organów władzy stronnictwa z Prezydium jako organem wykonawczym. Do zadań CKR SD należała kontrola gospodarowania środkami materialnymi i finansowymi, badanie realizacji uchwał CK, dbanie o należyte wypełnianie przez członków ich obowiązków.

• Centralny Komitet SD – w okresie między Kongresami był najwyższą władzą naczelną kierującą całokształtem prac SD. Do zadań CK SD należało bezpośrednie realizowanie uchwał Kongresu, ustalanie wytycznych działalności, kontrola władz i organów SD, wybór przewodniczącego, Prezydium oraz sekretarzy CK SD, uchwalanie budżetu.

• Centralny Sąd Partyjny – jeden z trzech naczelnych organów władzy SD. Rozstrzygał we wszystkich przewidzianych statutem przypadkach skutkujących odpowiedzialnością partyjną członków a także mógł zajmować stanowisko wobec uchwał władz i ich organów w przedmiocie zgodności ze statutem. CSP sprawował również nadzór nad całością orzecznictwa sądów partyjnych.

• Główny Rzecznik Interesu Partyjnego – Główny oraz Wojewódzcy Rzecznicy Interesu Partyjnego powoływani byli do czuwania nad czystością moralną i ideologiczną szeregów Stronnictwa oraz do pociągania do odpowiedzialności partyjnej członków, którzy dopuszczają się wykroczeń przeciw dyscyplinie partyjnej lub działali w sposób niezgodny z etyką, linią polityczną i interesami SD. Główny Rzecznik obejmował swymi kompetencjami obszar całego kraju. Analogicznie Rzecznicy Wojewódzccy działali na terenie podległych województw.     

• Koło – podstawowe ogniwo organizacyjne SD. Koła skupiały członków zasadniczo według miejsca zatrudnienia (Koło pracownicze) a członków nie pozostających w stosunku pracy terytorialnie – na podstawie miejsca zamieszkania.

• Kongres Stronnictwa – najwyższa władza w SD. Dokonywał wyboru władz Stronnictwa i komisji statutowych. Mógł być zwyczajny lub nadzwyczajny, każdorazowo zwoływany przez Centralny Komitet.

Chronologiczny wykaz Kongresów Stronnictwa Demokratycznego:

- I Kongres 22 sierpnia 1944 pierwsze zebranie informacyjne SD w Lublinie – wybór Zarządu SD

- II Kongres 13-15 lipca 1946

- III Kongres 30 września – 2 października 1949

- IV (Zjazd Krajowy)  6-7 kwietnia 1951

- V Kongres 16-17 maja 1954

- VI Kongres 15-18 stycznia 1958

- VII Kongres 6-8 lutego 1961

- VIII Kongres 8-10 lutego 1965

- IX Kongres 23-25 lutego 1969

- X Kongres 10-12 lutego 1973

- XI Kongres 7-9 lutego 1976

- XII Kongres 14-18 marca 1981

- XIII Kongres 11-13 kwietnia 1985

- XIV Kongres 16-20 kwietnia 1989

• Prezydium CK SD – w okresach między posiedzeniami CK SD najwyższy organ kierowniczy stronnictwa, jego uchwały obowiązywały władze wszystkich szczebli SD, kierowało całokształtem prac politycznych i organizatorskich, reprezentowało stronnictwo na zewnątrz. Prezydium powoływał Centralny Komitet SD.

• Rada Naczelna SD – istniała w okresach 1939-1954 i 1961-1965. Naczelny organ władzy SD. Podejmował uchwały w okresach między Kongresami, tyczące podstawowych kierunków politycznej działalności w oparciu o program, statut i uchwały Kongresu. W skład Rady wchodzili między innymi członkowie CK, CKR, CSP, przewodniczący i sekretarze Wojewódzkich Komitetów, posłowie.

• Sekretariat CK SD – wybierany przez Prezydium CK SD. Do zadań Sekretariatu należało przygotowywanie dla Prezydium CK SD sprawozdań, ocen, projektów uchwał i innych materiałów, kierowanie bieżącą działalnością stronnictwa, rozpatrywanie wniosków oraz sprawozdań wydziałów CK i organizacji terenowych, zarząd majątkiem i funduszami SD.

• Stronnictwo Demokratyczne – istniejąca od 1939 roku partia. W PRL Stronnictwo określało się jako partia grupująca ludzi o różnym światopoglądzie, niemarksistowska ale stojąca na pozycjach budowy ustroju socjalistycznego w  PRL. Wraz z ZSL stronnictwo sojusznicze PZPR.

Oprac. Zespół katalogu art. 52a pkt 8