Uwaga bardzo ważne! Dla przejrzystości informacji zamieszczanych w katalogach prezentujemy "Słowniczek niektórych pojęć używanych w resorcie"
Słowniczek niektórych pojęć używanych w resorcie
Z uwagi na fakt, że odbiorca katalogów nie znający zasad pracy w resorcie spraw wewnętrznych, ani specyfiki używanego tam języka, może mieć kłopoty z prawidłowym zrozumieniem treści informacji, poniżej przedstawiamy:
I.Krótki rys zasad pracy operacyjnej oraz dokumentacji tejże pracy ze szczególnym uwzględnieniem ewidencji operacyjnej.
II.Słowniczek niektórych pojęć używanych w resorcie.
III.Wskazówki bibliograficzne.
Działalność operacyjna służb specjalnych musiała być dokumentowana. Pierwsza wzmianka o obowiązku prowadzenia ewidencji pochodzi z jesieni 1944 r., a więc powstała wcześniej niż najstarsza (z lutego 1945 r.) instrukcja o pracy operacyjnej. Sposoby dokumentowania pracy operacyjnej były w latach 1944-1990 wielokrotnie zmieniane, lecz zasadnicza reforma ewidencji została dokonana w sierpniu 1962 r. Wprowadzono wówczas obowiązek rejestrowania każdego zainteresowania SB w kartotekach centralnych prowadzonych przez Biuro „C” MSW, a także urządzenia rejestracyjne (dzienniki, karty), które - mimo licznych modyfikacji – przetrwały do końca działania Służby Bezpieczeństwa. Treść i rola poszczególnych kart uległy jeszcze dość istotnym modyfikacjom w 1972 r. Ponieważ niemal wszystkie informacje zawarte w obecnie publikowanej części katalogów odnoszą się do okresu po 1972 r., poniżej tu przedstawiono zasady prowadzenia dokumentacji w latach 1972-1990.
W tym czasie dokumentowanie kontaktów Służby Bezpieczeństwa z obywatelem można podzielić na trzy fazy.
Pierwszą z nich należy określić jako zainteresowanie wstępne. Jego dokumentowania nie wymagano w sposób zbyt rygorystyczny. Czasami pracownik operacyjny zbierał informacje o interesującej go osobie na luźnych, nie ewidencjonowanych kartkach. Dopiero gdy uznał, że obserwowany obywatel jest na tyle wart zainteresowania, iż zasługuje na poddanie go stałej inwigilacji, lub osoba, z którą dotychczas prowadził jedynie nieoficjalne rozmowy, może podjąć współpracę z SB, wypełniał stosowny formularz i przedstawiał go do zatwierdzenia odpowiedniej rangi przełożonemu. Razem z formularzem przedkładał również wypełnioną częściowo przez siebie kartę EO-4/72. Po – wyrażonym pieczęcią i podpisem - zaakceptowaniu obu tych dokumentów przez przełożonego, pracownik operacyjny udawał się z kartą EO-4 do pracownika pionu ewidencji czyli „C” celem dokonania rejestracji. W terenie, tj. w komendach wojewódzkich MO (od lipca 1983 r. : wojewódzkich urzędach spraw wewnętrznych) rejestracji dokonywano w wydziałach „C” lub – w mniejszych komendach wojewódzkich – w sekcjach „C” usytuowanych w wydziałach zabezpieczenia operacyjnego. Jednostki niższego szczebla własnej rejestracji nie prowadziły, lecz dokonywały jej w województwie. W centrali dokonywano rejestracji w Wydziale I Biura „C”. Rejestracje dotyczące danej osoby lub zainteresowanie regionalnych struktur SB miały swoje odpowiedniki w rejestracjach centralnych.
Rozpoczynało to drugą fazę zainteresowania SB obywatelem, tzw. zainteresowanie czynne; w tym czasie wiedza o charakterze zainteresowania była szczególnie chroniona. Pracownik operacyjny otrzymywał okładki teczki; na ich wierzchniej stronie wypisywano rutynową informację o zarejestrowaniu sprawy i jej numer. Dalszą dokumentację o rozwoju sprawy pracownik operacyjny gromadził w tej, na ogół przechowywanej w swojej szafie pancernej, teczce.
Na karcie EO-4 znajdowały się cztery rodzaje zapisów:
1.dane personalne osoby rejestrowanej;
2.informacje, kto prowadzi sprawę (osobę);
3.informacje o charakterze rejestracji (np. tajny współpracownik, figurant SOR itd.);
4.numer rejestracyjny sprawy (osoby).
Rubryki, o których mowa w punktach 1-3, wypełniał funkcjonariusz operacyjny, natomiast numer rejestracyjny nadawał pracownik ewidencji. Właśnie nadanie tego numeru stanowiło właściwą rejestrację. Numer rejestracyjny stanowiła kolejna liczba z dziennika rejestracyjnego. W skali kraju takich dzienników było pięćdziesiąt – jeden dla centrali i po jednym dla każdego województwa. Centralizację kartoteki uzyskiwano w ten sposób, że karty wypełniane w terenie były przepisywane, a jeden ich egzemplarz przesyłano do Biura „C”.
Sam dziennik rejestracyjny, do którego należało wpisywać w zasadzie wszystkie sprawy prowadzone przez SB, składał się z dziewięciu kolumn: liczby porządkowej (ona stanowiła numer rejestracyjny), daty dokonania rejestracji, informacji o jednostce dokonującej rejestracji (np. Wydz. III Dep. V – dla centrali - lub Wydz. V – nie podawano nazwy województwa, bo dziennik dotyczył tylko jednego), charakteru (kategorii) rejestracji (np. SOR, kTW), pseudonimu/kryptonimu, numeru sprawy, do której osoba była rejestrowana, daty zakończenia sprawy, jej numeru archiwalnego oraz uwag. Bardzo istotny jest fakt, że w dzienniku rejestracyjnym nie podawano danych personalnych osoby rejestrowanej; spowodowało to, że w fazie masowego niszczenia akt i kart ewidencyjnych (przełom lat 1989/1990), niemal nigdzie dzienników tych nie zniszczono. Zachowały się one prawie we wszystkich województwach (jeśli w jakimś dzienniku brakuje stron, można z bardzo dużym prawdopodobieństwem przypuszczać, że brak ten jest wynikiem działań podejmowanych już po upadku SB). Zapisy w dzienniku rejestracyjnym były na bieżąco modyfikowane: odnotowywano tam zmianę kategorii rejestracji, np. z kTW (kandydata na tajnego współpracownika) na TW, przejęcie sprawy przez inny wydział itp.
Po dokonaniu rejestracji pracownik ewidencji na podstawie karty EO-4 dokonywał szeregu czynności. Samą kartę umieszczał w tzw. kartotece statystycznej (dostęp do niej miała wyjątkowo wąska grupa funkcjonariuszy) – w centrali ogólnopolskiej, w terenie – wojewódzkiej, ale ponadto na jej podstawie wypełniał szereg innych druków. Przede wszystkim należy wspomnieć o karcie EO-4-A, która zawierała dane z karty EO-4 z jednym bardzo istotnym wyjątkiem: nie wpisywano na niej charakteru zainteresowania.
Karta EO-4-A trafiała do kartoteki ogólnoinformacyjnej; w Biurze „C” stanowił ją Wydział III, w terenie – sekcje III wydziałów „C”. Zatrudnieni tam funkcjonariusze – siłą rzeczy ich liczba musiała być stosunkowo duża – wiedzieli, iż SB interesuje się jakimś obywatelem, ale nie znali charakteru zainteresowania. W razie, gdy ktoś z pracowników operacyjnych pytał o osobę, o której wiedza została zawarta na karcie EO-4-A, otrzymywał z kartoteki ogólnoinformacyjnej informację, jaki inny pracownik operacyjny osobą tą się interesuje; tak więc pracownik kartoteki ogólnoinformacyjnej komunikował pracowników operacyjnych, ale sam nie zdobywał wiedzy o charakterze rejestracji.
Oprócz karty EO-4-A pracownik ewidencji przyjmujący kartę EO-4 wypełniał szereg kart pomocniczych, zwanych w resorcie – z racji ich małego rozmiaru „Piotrusiami”, choć gdzieniegdzie, np. w Łodzi przyjęło się określenie „weszki”. Nie ma tu potrzeby wymieniania nazw stosownych druków, należy jedynie wskazać, iż karty te tworzyły kartoteki zagadnieniowe, np. adresową, miejsc zamieszkania, pseudonimów, znajomości rzadkich języków obcych itp. Sięgano do nich np. w sytuacji, gdy chciano dowiedzieć się, czy w miejscu zamieszkania lub pracy figuranta nie działa już jakiś tajny współpracownik.
Z chwilą, gdy kończyło się zainteresowanie SB obywatelem (np. figurant został postawiony przed sądem, tajny współpracownik zdecydowanie odmawiał dalszej współpracy), akta sprawy – przechowywane dotychczas przez pracownika operacyjnego - składano do archiwum, czyli w centrali do Biura „C”, w województwie – do wydziału „C”. Pracownicy ewidencji dokonywali wówczas wymiany kart: wycofywali z kartoteki statystycznej karty EO-4 oraz z kartoteki ogólnoinformacyjnej karty EO-4-A; karty te po pewnym czasie niszczono . W miejsce kart EO-4-A wypisywali karty E-14.
Zapis na tych kartach był odmienny od lakonicznych informacji z kart EO-4-A; wiedzy o byłym zainteresowaniu nie chroniono już tak dokładnie, a więc na karcie E-14 znajdowały się informacje zarówno o charakterze zainteresowania, jak też – często – o jego historii (np. rejestrowany 2.01.1987 „do numeru” 98 765 przez Wydział III Dep. V jako kTW, 23.04.1987 przerejestrowany na TW „ZAWADIAKA”, 22.06.1988 przejęty przez Wydz. IV Dep. II, 15.06.1989 wyrejestrowany z powodu odmowy współpracy. Materiały w Wydz. II Biura „C” nr 22 222).
Tak więc kartoteka ogólnoinformacyjna składała się z dwóch podstawowych rodzajów kart: EO-4-A, dotyczących osób, znajdujących się w rejestracji czynnej (czynnym zainteresowaniu) SB oraz kart E-14, dotyczących osób, których sprawy zakończono, a akta złożono do archiwum. Oczywiście w kartotece tej znalazły się również inne rodzaje kart, informujące np. o dopuszczeniu osoby do dostępu do informacji stanowiących tajemnicę państwową, wydaniu książeczki żeglarskiej itd.
Przy okazji omawiania poszczególnych rodzajów kart należy pamiętać, że ulegały one różnym modyfikacjom. Przedstawiona wyżej karta E-14, służąca w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych przede wszystkim do zapisu danych o sprawach złożonych do archiwum, trzydzieści lat wcześniej była wykorzystywana do dokonywania rejestracji. Zmianom ulegały również symbole kart, np. kartę E-14/1 zastąpiła karta Mkr-2.
Specyficzną rolę w ewidencji SB odgrywała karta E16 (Mkr-3), zwana kartą łącznikową. W trakcie rejestracji czynnej pracownik operacyjny przekazywał na niej informacje dotyczące zmian w statusie rejestrowanego, a więc informował o zmianie nazwiska, adresu, miejsca pracy, a także zmian na linii rejestrowany – SB (nowy oficer prowadzący, przekwalifikowanie sprawy z SOS na SOR itp.).
Po naniesieniu informacji z kart E-16 na karty EO-4 i EO-4-A, karty E-16 były niszczone. Sytuacja uległa zmianie w 1990 r.; w momencie, gdy szereg akt i innych kart uległo zniszczeniu, karty E-16, na których obowiązkowo widniały dane personalne i numer rejestracyjny (który przecież można porównać z zapisem w dzienniku rejestracyjnym), nabrały dodatkowego waloru; wykorzystano je w Urzędzie Ochrony Państwa do tworzenia kartoteki odtworzeniowej.
Ta ostatnia składa się z kart różnego typu; jedną ich część stanowią oryginalne karty – m.in. właśnie E-16 – pochodzące z czasów SB, na przełomie lat 1989/1990 popakowane w wory i przeznaczone do zniszczenia, które następnie zostały wydobyte, rozdzielone według miejsca wytworzenia i ułożone alfabetycznie, drugą - karty DE-14/O - opracowane przez funkcjonariuszy UOP na podstawie ułamkowych informacji znalezionych w różnych, niekiedy zupełnie nieoczekiwanych, miejscach zasobu po SB.
Po tej dłuższej dygresji dotyczącej kartotek i kart ewidencyjnych należy wrócić do sytuacji, jaka miała miejsce po złożeniu akt do archiwum. Wpisywano je wówczas do dzienników (inwentarzy ) archiwalnych. W odróżnieniu od sposobu prowadzenia dzienników rejestracyjnych, tym razem dokonywano podziału, wpisując sprawę do jednego z czterech dzienników: sieci agenturalnej (tajnych współpracowników różnych kategorii), spraw operacyjnych, spraw śledczych oraz spraw obiektowych. Akta otrzymywały swoją sygnaturę, która składała się z dwóch części: liczby arabskiej, którą wyznaczał kolejny zapis w określonym dzienniku oraz cyfry rzymskiej – odpowiednio: dla sieci agenturalnej - I, dla spraw operacyjnych –II, dla spraw śledczych – III, dla spraw obiektowych – IV. Cyfrę rzymską należało stawiać po arabskiej (12345/II). Jeśli akta były mikrofilmowane, cyfra rzymska została zastępowana arabską (należy dodać, iż w pierwszym okresie mikrofilmowania numer arabski mikrofilmu nie odpowiadał temuż numerowi akt). Tak więc sygnatura archiwalna wskazuje na charakter zainteresowania, jednak w jej odczytywaniu należy zachować ostrożność. I tak warto wskazać, że nie wszystkie jednostki terenowe przestrzegały formalnie obowiązującej zasady, np. w materiałach po Stołecznym Urzędzie Spraw Wewnętrznych występują sygnatury o budowie III – 1234, które oznaczają nie akta śledcze, lecz operacyjne. Szczególnego podkreślenia wymaga fakt – przeoczony w niektórych artykułach publicystycznych – że „I” oznacza akta sieci od lat sześćdziesiątych; dla lat czterdziestych i pięćdziesiątych oznacza zazwyczaj akta śledcze, tak więc pochopne wyciąganie wniosków na podstawie samej sygnatury może być błędne i krzywdzące. Tu warto wskazać na jeszcze jeden szczegół. W dziennikach archiwalnych sieci, w odniesieniu do kandydatów na tajnych współpracowników, po sygnaturze dopisywana jest litera „k”, przy mikrofilmach jej nie ma; tak więc dotyczący konkretnej osoby sam zapis 1234/1 nie pozwala określić, czy mamy do czynienia z tajnym współpracownikiem, czy też z kandydatem na tajnego współpracownika. A różnica jest oczywiście zasadnicza; kandydat mógł nie wiedzieć, iż SB rozważa możliwość jego pozyskania.
Na zakończenie trzeba dodać, że wyjaśnienie znaczenia niektórych zapisów występujących w aktach lub na kartach ewidencyjnych nie jest jeszcze możliwe.
Objaśnienia niektórych terminów źródłowych i skrótów, cytowanych w katalogach
|
Agent |
- Tajny i świadomy współpracownik UB oraz Informacji Wojskowej tkwiący bezpośrednio w rozpracowywanych strukturach (do 1956 r.). |
|
Agentura |
Sieć agenturalna, wszystkie dostępne osobowe źródła informacji. |
|
ESEZO |
Elektroniczny System Ewidencji Zadań Operacyjnych – system informacyjny wykorzystywany w latach 80-tych przez Departamenty III-VI MSW, utworzony na bazie meldunków operacyjnych spływających do Centrali od podległych jednostek z terenu. |
|
Faktologia |
W l. 70. i 80. charakterystyki poświęcone poszczególnym grupom opozycyjnym, oddziałom zbrojnym, itp. |
|
Figurant |
Osoba sprawdzana, kontrolowana lub rozpracowywana w ramach sprawy operacyjnej. |
|
Informator [Inf.] |
Tajny i świadomy współpracownik UB (wszystkich jednostek MBP i Kds.BP), najpowszechniejsza kategoria tajnej współpracy w l. 1945-1956. |
|
"Jodła" |
Kryptonim operacji internowania przywódców opozycji politycznej w związku z wprowadzeniem stanu wojennego na terenie PRL w 1981 r. |
|
"Klon" |
Kryptonim operacji polegającej na przeprowadzeniu przez SB rozmów ostrzegawczych z osobami, których nie internowano po wprowadzeniu stanu wojennego, ale podejrzewano o możliwość podjęcia „antysocjalistycznej” działalności. Celem rozmów było uzyskanie pisemnego zobowiązania o zaprzestaniu takiej działalności. |
|
Konsultant |
Kategoria świadomej współpracy polegająca na wykorzystywaniu wiedzy osoby współpracującej (np. sporządzanie ekspertyz) |
|
Kontakt Informacyjny [KIN] |
Jedna z kategorii współpracy z Wywiadem Cywilnym PRL; mogła być nieświadoma. |
|
Kontakt obywatelski |
Nieformalna i zazwyczaj nie rejestrowana forma współpracy |
|
Kontakt Operacyjny [KO] |
Jedna z kategorii tajnej i świadomej współpracy o uproszczonych procedurach związanych z pozyskaniem i prowadzeniem „Źródła” (w l. 70. i 80. często stosowana wobec członków PZPR). |
|
Kontakt Operacyjny Departamentu I MSW [KO Dep. I] |
Podstawowa kategoria tajnej, świadomej współpracy obywateli PRL z Wywiadem Cywilnym (odpowiednik TW w innych pionach). |
|
Kontakt Poufny [KP] |
Rejestrowana kategoria współpracy zbliżona do – Kontaktu obywatelskiego (w l. 1960-70 nazwa zamiennie stosowana z kategorią P.O. – Pomoc obywatelska). |
|
Kontakt służbowy [KS] |
Niesformalizowana kategoria współpracy (wprowadzona w 1970 r.) osoby utrzymującej kontakt z funkcjonariuszem MSW w związku z zajmowanym stanowiskiem (zwykle sprawujący funkcję kierowniczą członek PZPR). |
|
Kwestionariusz Ewidencyjny [KE] |
Niższa kategoria sprawy operacyjnej, polegającej na inwigilacji (kontroli operacyjnej) osoby. |
|
Lokal Kontaktowy [LK] |
Osoba świadomie udostępniająca mieszkanie prywatne (w całości lub w części, rzadziej pomieszczenie instytucji) na potrzeby operacyjne służb specjalnych. |
|
Mieszkanie Konspiracyjne [MK] |
Lokal będący własnością MSW, spełniający podobne funkcje jak LK. |
|
Nieoficjalny Pracownik (NP) |
Rejestrowana kategoria agentury WSW, zazwyczaj zawodowy podoficer lub oficer, który pełnił funkcję łącznikową na zlecenie WSW z agenturą niższego rzędu. |
|
Ochrona operacyjna |
Zabezpieczenie obiektu, środowiska lub osoby przed „wrogą działalnością”, polegające na inwigilacji przy wykorzystaniu techniki operacyjnej i agentury. |
|
Osobowe Źródło Informacji [OZI] |
Osoba współpracująca z organami bezpieczeństwa PRL. |
|
Perlustracja |
Niejawna kontrola korespondencji. |
|
Pomoc obywatelska |
Zamiennie stosowana z kat. Kontakt poufny. |
|
PSED |
Połączony System Ewidencji Danych o Przeciwniku – komputerowy system informacyjny z Centralą mieszczącą się w Moskwie, powstały w 1977 r. i wykorzystywany przez organy policji politycznych i jednostek operacyjnych kilku krajów bloku wschodniego (w tym m.in. PRL). Baza informacji wywiadowczych i kontrwywiadowczych o osobach, instytucjach i obiektach przeciwnika prowadzących wrogą działalność antysocjalistyczną lub przeciw krajom wspólnoty socjalistycznej. |
|
Punkt Korespondencyjny [PK] |
Prywatny adres udostępniony na potrzeby poczty specjalnej Dep. I |
|
Rezydent |
- Do połowy l. 50. jedna z form agentury, polegająca na prowadzeniu pracy z kilkoma informatorami. |
|
Rezydentura |
Placówka zagraniczna Wywiadu PRL. |
|
Rozpracowanie Obiektowe |
Stosowana od 1972 r. w Dep. I kategoria rejestracji zbliżona do SO w innych pionach SB |
|
Rozpracowanie Operacyjne |
Stosowana od 1972 r. w Dep. I kategoria rejestracji zbliżona do SOR w innych pionach SB. |
|
Rozpracowywanie |
Podejmowane przez organy bezpieczeństwa działania o charakterze inwigilacyjno-represyjnym, mające na celu rozpoznanie, kontrolę i neutralizację działalności uznawanej za „wrogą”. |
|
Segregator Materiałów Wstępnych [SMW] |
Stosowana w Dep. I od 1972 r. najniższa kategoria rejestracji, mająca na celu zgromadzenie odpowiednich informacji, umożliwiających rejestrację w wyższej kategorii (np. Rozpracowanie Operacyjne albo Kontakt Operacyjny). |
|
Sprawa Agenturalna Grupowa |
Stosowana w l. 50. kategoria sprawy operacyjnej, obejmującej grupę inwigilowanych osób. |
|
Sprawa Agenturalna na Osobę |
Stosowana w l. 50. kategoria sprawy operacyjnej, polegającej na intensywnej inwigilacji osoby. |
|
Sprawa Agenturalnego Sprawdzenia |
Stosowana w l. 50. kategoria sprawy operacyjnej, mającej na celu sprawdzenie wiarygodności informacji o działalności osoby lub grupy. |
|
Sprawa Obiektowa [SO] |
Sprawa operacyjna zakładana w celu „ochrony operacyjnej” instytucji, organizacji lub środowisk. |
|
Sprawa Operacyjnego Rozpracowania [SOR] |
Kategoria sprawy operacyjnej, polegającej na intensywnej inwigilacji osoby lub grupy osób. |
|
Sprawa Operacyjnego Sprawdzenia [SOS] |
Kategoria sprawy operacyjnej wszczynana w celu wyjaśnienia zdarzeń określanych jako „wroga działalność”. |
|
Tajny Współpracownik [TW] |
Podstawowa kategoria tajnej i świadomej współpracy w l. 1957-1990. |
|
Technika operacyjna |
Ogół środków technicznych i działań stosowanych w pracy operacyjnej (podsłuchy, obserwacja, podglądy kontrola korespondencji) |
|
Teczka Ewidencji Operacyjnej Księdza [TEOK] |
Forma kontroli operacyjnej (inwigilacji) każdej osoby duchownej. Prowadzona od chwili wstąpienia do Seminarium Duchownego |
|
Zabezpieczenie Operacyjne (zabezpieczenie) [ZO, Zab.] |
Wieloznaczna, nie przesądzająca o charakterze „zainteresowania” forma rejestracji, mająca na celu „ochronę” osoby. |
|
Zastrzeżenie [Z] |
Zastrzeżenie wyjazdów zagranicznych (głównie do krajów kapitalistycznych), polegające na odmowie wydawania paszportu. |
Objaśnienia niektórych terminów dotyczących zagadnień ewidencji i archiwum
Akta internowanego – materiały dotyczące osoby internowanej, zazwyczaj obejmujące informacje o formalnej podstawie internowania, korespondencję urzędową związaną z pobytem w ośrodku odosobnienia, decyzję o zwolnieniu.
Akta administracyjne – tą nazwą określano w resorcie wszelkie akta nie stanowiące dokumentacji operacyjnej, kadrowej, bądź obronnej. W rzeczywistości akta te zawierają wiele informacji przydatnych w ocenie charakteru rejestracji, np. w protokole przekazania wydziału wymienia się kryptonimy prowadzonych przezeń spraw i pseudonimy znajdujących się na jego stanie źródeł.
Akta paszportowe – akta powstające w wyniku starania się o paszport, zawierające zazwyczaj ankiety, korespondencję wewnętrzną resortu, decyzję o przyznaniu (lub odmowie przyznania) paszportu.
Biuro „C” – od 1965 roku nazwa biura, zajmującego się przede wszystkim ewidencją operacyjną i prowadzeniem archiwum resortu, ale również m. in. Formalną stroną udzielania dopuszczeń do informacji niejawnych. Jego odpowiednikami w terenie były wydziały „C” w wojewódzkich komendach MO. Po reformie administracyjnej 1975 r. w niektórych mniejszych województwach nie utworzono wydziałów „C”, lecz jedynie sekcje „C” działające w ramach wydziałów zabezpieczenia operacyjnego.
Deklaracja lojalności, popularnie lojalka - w stanie wojennym pisemne oświadczenie woli osób podejrzewanych o działalność opozycyjną, o zaniechaniu bądź niepodejmowaniu działań naruszających przepisy stanu wojennego odbierane przez organy bezpieczeństwa PRL pod groźbą zastosowania różnych form represji w stosunku do osoby odmawiającej złożenia takiego oświadczenia lub jej najbliższych. Oświadczenie takie nie było tożsame ze zobowiązaniem do współpracy z organami bezpieczeństwa PRL.
Dopuszczenie do informacji niejawnych – było formalnie udzielane w Warszawie przez Wydział XII Biura „C”, w terenie przez wydziały „C” (dlatego w tekście tę informację pomijano, ograniczając się do wskazania komendy wojewódzkiej, która podejmowała decyzję). Stosowano różne formuły dopuszczenia, jak np:
-
upoważniony do tajemnicy państwowej
-
upoważniony do informacji niejawnych
-
uzgodniony do prac tajnych
-
upoważniony do prac obronnych stanowiących tajemnicę państwową.
Powszechnie używano terminu dopuszczenie (zabezpieczenie) do MOB.
Dziennik rejestracyjny (zwany niekiedy Dziennikiem rejestracyjnym sieci agenturalnej) – dziennik, w którym od 1962 r. rejestrowano wszelkie zainteresowania operacyjne SB.
Dziennik (inwentarz) archiwalny – dziennik, w którym wpisywano akta (teczki) złożone do archiwum. Prowadzono odrębne dzienniki dla akt sieci (różnych kategorii tajnych współpracowników) – oznaczony I, spraw operacyjnych – II, spraw śledczych – III, spraw obiektowych – IV.
Kandydat na tajnego współpracownika – kategoria, w jakiej rejestrowano osoby, które SB chciała pozyskać do współpracy. Bez materiałów nie można określić charakteru kontaktów osoby zarejestrowanej w tej kategorii. Występują tu głównie osoby, które nie zdawały sobie sprawy, że SB przygotowuje próbę ich zwerbowania lub odrzuciły propozycje współpracy.
Karty ewidencyjne – sformalizowane druki, za pomocą których dokonywano rejestracji lub przekazywano różne informacje o osobie stanowiącej przedmiot zainteresowania SB. Zdecydowana większość kart miała swój symbol, zazwyczaj składający się z części literowej i liczby arabskiej, niekiedy uzupełniany datą wprowadzenia lub modyfikacji karty. Dla przykładu: EO – 4 /72 (EO to zapewne skrót słów ewidencja operacyjna, 4- numer kolejnego druku, 72 – data wprowadzenia wzoru; nową datę wprowadzano niekiedy po zastosowaniu bardzo drobnych modyfikacji, np. karty EO-4/77 praktycznie nie różnią się od kart EO-4/72 i były używane równolegle z tymi pierwszymi). Karty EO-4-A/72, jak wskazuje ich symbol, były kartami pochodnymi od kart EO-4-A/72. Należy pamiętać, iż w zastosowaniu kart miały miejsce dwa odmienne procesy: karty o tym samym symbolu otrzymywały inny układ i pełniły różną rolę (np. karta E-14, w latach czterdziestych i pięćdziesiątych służąca do rejestracji, z czasem przejmie rolę karty informującej o przebiegu kontaktów SB z obywatelem po złożeniu dotyczących go akt do archiwum), karty o tym samym przeznaczeniu otrzymywały inny numer (karta E-16 i karta Mkr-3, nota bene używane równolegle; Mkr to zapewne skrót od słów mała karta rejestracyjna).
Kartoteka ogólnoinformacyjna – kartoteka zwierająca informacje o aktualnych (czynnych) zainteresowaniach SB; osobach, których sprawy zakończono, a akta złożono do archiwum, a także różne inne informacje o obywatelach, np. o dopuszczeniu do informacji niejawnych, przyznaniu książeczek żeglarskich itp. Układ kart – alfabetyczny.
Kartoteka odtworzeniowa – kartoteka zawierająca takie same informacje, jak kartoteka ogólnoinformacyjna, ale złożona z przeznaczonych do zniszczenia kart E-16, które w kartotece ogólnoinformacyjnej nigdy się nie znajdowały, a także z kart DE-14/O wypełnianych w Urzędzie Ochrony Państwa na podstawie informacji uzyskanych w wyniku analizy różnorodnych dokumentów.
Kartoteka OCK tzw. wyjazdowa – kartoteka prowadzona przez Departament I (Wywiad) dotycząca osób wyjeżdżających zagranicę.
Kartoteka pionu „B” (obserwacji) – kartoteka osób poddanych obserwacji na życzenie pionów operacyjnych. Oprócz osób poddanych inwigilacji znajdują się w niej również osoby, które spotkały się z nimi, tzw. kontakty. Zbieżność kryptonimów występujących w tej kartotece z kryptonimami nadawanymi figurantom – przypadkowa.
Kartoteki pomocnicze, np. adresowa, miejsc pracy – kartoteki złożone z kart odtwarzających niektóre informacje z kart rejestracyjnych EO-4, ułożonych według adresów zamieszkania, miejsc pracy.
Kryptonim – nazwa nadawana sprawom operacyjnego rozpracowania, operacyjnego sprawdzenia lub sprawom obiektowym. Przykładowo sprawa na KOR miała kryptonim „Gracze”, na ROPCiO – „Hazardziści”.
Kontakt operacyjny – ma dwa znaczenia:
-
czynność (rozmowa) mająca na celu zdobycie przydatnych operacyjnie informacji lub stworzenie jakiejś korzystnej sytuacji operacyjnej;
-
osoba współpracująca z SB, ale nie rejestrowana jako tajny współpracownik; wykorzystywano tę kategorię do rejestracji członków PZPR, co ułatwiało uniknięcie zakazu ich werbowania.
Meldunek operacyjny – informacja przesyłana przez jednostkę operacyjną przełożonym i do pionu „C”. Jego treść może dotyczyć różnorodnych wydarzeń i ludzi nie pozostających w zainteresowaniu SB.
Osoba zabezpieczona (zastrzeżona) – określenie wieloznaczne, bez akt sprawy nie pozwalające określić charakteru zainteresowania daną osobą przez SB. W praktyce ewidencji z czasów SB, gdy tego rodzaju materiały składano do archiwum, zostały wpisywane do dziennika archiwalnego sieci; wydaje się, iż jest to kategoria najbliższa kandydatowi na tajnego współpracownika.
Przechodzenie w materiałach – sytuacja, gdy o osobie znajdują się wzmianki w materiałach innych, niż wytworzone w sprawie, w której jest ona rejestrowana.
Pseudonim – nazwa nadawana tajnemu współpracownikowi, np. „Szary”, „Napoleon”, „124”. Teoretycznie pseudonim miał ułatwiać zachowanie konspiracji TW, w praktyce często stanowił on jakąś formę jego imienia. Czasami pseudonim nadawano również osobom rejestrowanym w innej kategorii współpracy. Natomiast kandydatów na tajnych współpracowników często określano pierwszymi literami imienia i nazwiska (lub w odwrotnej kolejności).
Rejestracja – czynność polegająca na nadaniu numeru (rejestracyjnego) zarówno osobie, która podejmowała współpracę z SB, jak też była przez SB rozpracowywana.
Rejestracje wojskowe np. o symbolu GC z cyframi arabskimi lub innych symbolach zakończonych /54 lub /72, przy czym liczby po znaku / nie oznaczają daty rocznej – to zapewne zabezpieczenia emerytowanych oficerów zawodowych i oficerów rezerwy niektórych specjalności (kontrwywiadu). Prezentowane w katalogach zapisy pochodzą z kart przechowywanych w Biurze „C”; karty podpisuje zawsze Szef Wydziału II Zarządu V Wojskowych Służb Wewnętrznych, prawdopodobnie jednak firmuje on tylko decyzje podejmowane przez inne jednostki WSW.
Zabezpieczenie (zastrzeżenie) wyjazdów za granicę – ograniczenie możliwości wyjazdu konkretnej osobie. Taka informacja na karcie powodowała, że wydział paszportów informował jednostkę operacyjną, która zastrzeżenie zgłosiła, iż „zastrzeżony” ubiega się o wyjazd. Zastrzeżenie mogło dotyczyć wszystkich krajów świata lub – co stosowano wobec osób, które odeszły z instytucji, w których miały dostęp do istotnych informacji – obejmować kraje kapitalistyczne, Albanię i Jugosławię; tę ostatnią sytuację określano jako zastrzeżenie ze względów kadrowych.
ZSKO (Zintegrowany System Kartotek Operacyjnych ) – zbiór informacji kartotecznych przeniesionych na nośniki komputerowe. Istnieje w dwóch wersjach: 88 obejmującej zapisy z roku 1988 i 90 – z roku 1990. Zarówno z jednej, jak z drugiej wersji szereg zapisów usunięto, tym niemniej niekiedy stanowią one jedyne źródło informacji o osobie.
Sugerowana bibliografia poszerzająca wiedzę na temat struktury i metod działania organów bezpieczeństwa państwa:
Wydawnictwa zwarte:
Agentura w akcji, red. Filip Musiał i Jarosław Szarek, Kraków 2007
Aparat bezpieczeństwa w latach 1944-1956. Taktyka, strategia, metody, cz. I: Lata 1945-1947, oprac. A. Paczkowski, Warszawa 1994
Aparat bezpieczeństwa w latach 1944-1956. Taktyka, strategia, metody, cz. II: Lata 1948-1949, oprac. A. Paczkowski, Warszawa 1996
Aparat bezpieczeństwa w Polsce w latach 1950-1952. Taktyka, strategia, metody, oprac. A. Dudek, A. Paczkowski, Warszawa 2000
Aparat bezpieczeństwa w Polsce w latach 1953-1954. Taktyka, strategia, metody, oprac. Grzegorz Majchrzak, Andrzej Paczkowski, Warszawa 2004
Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. 1: 1944-1956, red. Krzysztof Szwagrzyk, Warszawa 2005
Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. II: 1956-1975, pod red. Pawła Piotrowskiego, Warszawa 2006
Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. III: 1975-1990, pod red. Pawła Piotrowskiego, Warszawa 2008
Cenckiewicz Sławomir, Długie ramię Moskwy. Wywiad wojskowy Polski Ludowej 1943-1991, Warszawa 2011
Czekiści. Organy bezpieczeństwa w europejskich krajach bloku sowieckiego 1944–1989, pod red. Krzysztofa Persaka i Łukasza Kamińskiego, Warszawa 2010
Departament X MBP. Wzory – struktury – działanie, red. Konrad Rokicki, Warszawa 2007
Dominiczak Henryk, Organy bezpieczeństwa PRL 1944-1990, Rozwój i działalność w świetle dokumentów MSW, Warszawa 1997
Dominiczak Henryk, Organy bezpieczeństwa PRL w walce z Kościołem katolickim 1944-1990 w świetle dokumentów MSW, Warszawa 2000
Dominiczak Henryk, Zarys historii Wojsk Ochrony Pogranicza 1945-1985, Warszawa 1985
Frazik Wojciech, Kopka Bogusław, Majchrzak Grzegorz, Dzieje aparatu represji w PRL (1944-1989). Stan badań, Warszawa-Kraków 2004
Głębocki Henryk, Policja tajna przy robocie. Z dziejów państwa policyjnego w PRL, Kraków 2005
Grocki M, Konfidenci są wśród nas…, Warszawa 1993
Grzelak Piotr, Wojna o lustrację, Warszawa 2005
Instrukcje pracy kontrwywiadowczej Wojskowej Służby Wewnętrznej wraz z instrukcjami prowadzenia dokumentacji i ewidencji (1957-1990), opracował wraz ze słownikiem i wstępem opatrzył Bartosz Kapuściak, Kraków 2010
Instrukcje pracy operacyjnej aparatu bezpieczeństwa (1945-1989), red. Tadeusz Ruzikowski, Warszawa 2004
Instrukcje pracy pionów pomocniczych Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa (1945-1989), wybór, wstęp i opracowanie Monika Komaniecka, Kraków 2010
Jackiewicz Zenon, Wojska Ochrony Pogranicza 1945-1991. Krótki informator historyczny, Kętrzyn 1998
Larecki Jan, Wielki Leksykon Służb Specjalnych Świata, Warszawa 2007
Ludzie bezpieki w walce z narodem i Kościołem: Służba Bezpieczeństwa w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w latach 1944-1978 – Centrala. [oprac]. Mirosław Piotrowski, Lublin 2000 (przedruk informatora Biura „C” MSW z 1978 r.)
Metody pracy operacyjnej aparatu bezpieczeństwa wobec kościołów i związków wyznaniowych 1945-1989, wstęp, wybór dokumentów, redakcja Adam Dziurok, Warszawa 2004
Musiał Filip, Podręcznik bezpieki. Teoria pracy operacyjnej Służby Bezpieczeństwa w świetle wydawnictw resortowych Ministerstwa Spraw Wewnętrznych PRL (1970-1989), Kraków 2007
Osobowe źródła informacji – zagadnienia metodologiczno-źródłoznawcze, pod red. Filipa Musiała, Kraków 2008
Pawlikowicz Leszek, Tajny front zimnej wojny. Uciekinierzy z polskich służb specjalnych 1956-1964, Warszawa 2004
Semków Piotr, Informacja Marynarki Wojennej w latach 1945-1957, Warszawa 2006
Siemiątkowski Zbigniew, Wywiad a władza. Wywiad cywilny w systemie sprawowania władzy politycznej PRL, Warszawa 2009
Terlecki Ryszard; Miecz i tarcza komunizmu. Historia aparatu bezpieczeństwa w Polsce 1944-1990, Kraków 2007
Tkaczew Władysław, Powstanie i działalność organów Informacji Wojska Polskiego w latach 1943-1948. Kontrwywiad wojskowy, Warszawa 1994
W kręgu „teczek”. Z badań nad zasobem i funkcjami archiwum Instytutu Pamięci Narodowej, pod red. Jerzego Bednarka i Pawła Perzyny, Łódź 2006
Wokół teczek bezpieki. Zagadnienia metodologiczno-źródłoznawcze, pod red. Filipa Musiała, Kraków 2006
Artykuły:
Bilińska-Gut Anna, Struktura i organizacja Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego w latach 1944-1954, „Zeszyty Historyczne WIN-u, 2001 nr 15, s. 89-120
Departament I MSW. Opracowanie dotyczące genezy i zmian organizacyjnych komunistycznego wywiadu cywilnego 1944-1986, oprac. Piotr Gontarczyk, „Glaukopis. Pismo Społeczno-Historyczne” 2006 nr 5-6, s.354-370
Dudek Antoni, Zblewski Zdzisław, Materiały operacyjne służb specjalnych PRL jako źródło historyczne. Uwagi metodologiczne, „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989” 2004 nr 1(1)
Dyrcz Rafał, Teczki na księży, biskupów i parafie, czyli podstawowe formy inwigilacji Kościoła katolickiego przez komunistyczne organy bezpieczeństwa [w:] J. Duda, 155 spotkanie z cyklu „Wieliczka-Wieliczanie” z serii: „Wieliczka za Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (PRL-u) w latach 1944-1989” (2.): „Ksiądz Józef Kalemba (1914-1966), wikary w parafii p.w. św. Klemensa w Wieliczce, katecheta w szkołach podstawowych w Koźmicach Wielkich, Mietniowie, Grajowie, Pawlikowicach, Raciborsku, LO w Wieliczce, proboszcz parafii p.w. Niepokalanego Serca najświętszej Marii Panny w Strumianach”, „Biblioteczka Wielicka” 2010, Zeszyt 100
Gontarczyk Piotr, Informacje z podsłuchów, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 2006 nr 5 (64), s. 83-98
Hermański Szymon; Struktura organizacyjna i zakres działań Biura „B” (obserwacji) Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w latach osiemdziesiątych, „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2009 nr 1(7), s. 129-145
Informacje o działalności komórek „D” pionu IV byłej Służby Bezpieczeństwa, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 2003 nr 1(24), s. 37-56
Kamiński Łukasz, Lingua securitatis, Mini-słownik terminologii SB, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2003 nr 1(3), s. 209-216
Koj Ewa, Zarząd II Sztabu Generalnego WP (Schemat funkcjonowania w latach 1981-1990), „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej”, 2007 nr 12 (83), s. 80-86
Koller Stanisław, Brakowanie i niszczenie dokumentacji operacyjnej Służby Bezpieczeństwa w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych (1956–1990),„Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej”, 2011 Tom 4
Monika Komaniecka, Dzienniki korespondencyjne, rejestracyjne, archiwalne i koordynacyjne aparatu bezpieczeństwa Polski Ludowej jako źródło historyczne, „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989” 2006 nr 2(4), s. 9-26
Komaniecka Monika, Osobowe źródła informacji w technice operacyjnej, „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989” 2007 nr 1(5)
Komaniecka Monika, Struktura i normatywy pionu „W” i jego poprzedników (1945–1989), „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989” 2011 nr 1 (8-9)
Lasota Marek, O raporcie sejmowej komisji poświęconej Samodzielnej Grupie „D” w MSW, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 2003 nr 1(24), s. 27-36
Majchrzak Grzegorz, Podsłuchy w sprawach operacyjnych SB, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 2006 nr. 5(64), s. 99-107
Majchrzak Grzegorz, „Wojenna” cenzura, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej”, 2004 nr 2(37), s. 50-53
Marcinkiewicz Anna, Sposób archiwizowania i przechowywania dokumentacji w Zarządzie II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, „Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej”, 2010 Tom 3, s. 9-49
Ostrowska Katarzyna, Żuławnik Mariusz, Niszczenie kartotek Biura „C” MSW w latach 1989-1990 „Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej, 2011, Tom 4
Paczkowski Andrzej, Bardzo krótki słownik wywiadu, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 2004, nr 11(46), s. 67-70
Paczkowski Andrzej, Wywiad cywilny Polski komunistycznej 1945-1989. Próba ogólnego zarysu, „Zeszyty Historyczne” 2005, z. 152, s. 3-25
Palski Zbigniew, Praca Operacyjna Organów Informacji Wojska Polskiego 1945-1957; „Przegląd Historyczno-Wojskowy kwartalnik” rok V(LVI) 2004 nr 2 (202), s. 165-200
Peterman Radosław, Rozkaz – zniszczyć!, „Biuletyn IPN” 2006 nr. 1-2 (60-61), s. 112-115
Piotrowski Paweł, Przemiany w MSW w latach 1989-1990, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 2004 nr 4 (39), s. 45-52
Piotrowski Paweł, Specyfika pracy operacyjnej wywiadu PRL, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej”, 2007 nr 5-6 (76-77), s. 88-93
Piotrowski Paweł, Struktura Służby Bezpieczeństwa MSW 1975-1990, „Pamięć i Sprawiedliwość ” 2003 nr 1(3), s. 51-107
Próba dokonania bilansu współpracy KGB – SB w latach 1970-1990 cz. I, pod red. Roberta Oseka i Mirosława Grabowieckiego [w:] „Przegląd Bezpieczeństwa Publicznego”, 2010 nr 3(2), s. 149- 173
Próba dokonania bilansu współpracy KGB – SB w latach 1970-1990 cz. II, pod red. Roberta Oseka i Mirosława Grabowieckiego [w:] „Przegląd Bezpieczeństwa Publicznego” 2011 nr 4(3), s. 204-223
Ruzikowski Tadeusz, Agenci, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 2005 nr 3 (50), s. 36-48
Ruzikowski Tadeusz, Tajni współpracownicy pionów operacyjnych aparatu bezpieczeństwa 1950-1984, ,„Pamięć i Sprawiedliwość” 2003 nr 1(3), s. 109-131
Ruzikowski Tadeusz, Zarys historii Zintegrowanego (Zautomatyzowanego) Systemu Kartotek Operacyjnych resortu spraw wewnętrznych, „Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej” 2010 Tom 3, s. 79-116
Sawicki Wojciech, Osobowe źródła informacji organów bezpieczeństwa Polski Ludowej, „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2007 nr 1 (5), s. 9-18
Woyno Jacek, Współpraca Biura „W” MSW z innymi jednostkami organizacyjnymi, „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989” 2011 nr 1 (8-9)
Wygoda Jacek, Zwiad Wojsk Ochrony Pogranicza jako organ bezpieczeństwa państwa w rozumieniu ustawy lustracyjnej”, „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944-1989”, 2011 nr 1 (8-9)
Zając Ewa, Akta operacyjne Służby Bezpieczeństwa – wybrane problemy warsztatowe w świetle przepisów i procedur obowiązujących w pionie „C”, „Zeszyty Historyczne WiN” 2003 nr 19-20, s. 341-360
Zając Ewa, Ślad pozostaje w aktach. Wybrane zagadnienia dotyczące funkcjonowania ewidencji operacyjnej w latach 1962 – 1989, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 2006 nr 1-2 (60-61), s. 21-36
Zieliński Antoni, Przykłady dokumentacji wytworzonej przez pion ewidencji operacyjnej SB w latach 1972-1990 i jej wykorzystanie do badań naukowych, „Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej” 2010 Tom 3, s. 147-168
***
Palski Zbigniew, Informacja Wojskowa w latach 1943-1957. Kontrwywiad wojskowy czy policja polityczna, „Pamięć i Sprawiedliwość” , Biuletyn GKŚZpNP IPN” 1997-1998
Palski Zbigniew, Agentura Informacji Wojskowej w latach 1945-1956, Warszawa 1992